 |
|
|
|
 |
|
|
|
| |
 |
12 òktober om 19:57 |
| |
De lof fan'e jury over 'Ferlosboartsje'
Omdat ik gister op un ferdwaalde blogger na, gyn pers sach tidens de Gysbert Japiks priisútreiking hier ut jury-rappòrt fan'e adfyskommissy.
'De lof fan 'e de jury over 'Ferlosboartsje', útsproken deur de foarsitter fan'e adfyskommissy, Johanneke Liemburg':
Rapport fan de Advyskommisje fan de Gysbert Japicxpriis 2025
De advyskommisje fan de Gysbert Japicxpriis 2025, Ytjie Hoekstra, Sytse Jansma en Johanneke Liemburg, hat har mei in soad nocht bûgd oer de 35 dichtbondels dy’t ferskynd binne yn de jierren 2021 oant en mei 2024. Wy ha in protte leard en dy moaie ûnderfining gunne wy oaren ek. In earder besykjen om lêzers by de priis te belûken troch mei nominaasjes te wurkjen, is mislearre. It proses om ta in winner te kommen fynt no wer yn stilte plak. Wy fine dat de holle te gau yn ’e skurte lein is. Troch it tuskentiids bekend meitsjen fan gros- en shortlistten, dy’t wy no inkeld foar ússels makke ha, kinne de skynwerpers faker rjochte wurde op de rykdom fan de Fryske poëzy. Dy komt dat ta.
Gedichten liene har by útstek foar ûnderwerpen dêr’t jo minder maklik oer prate. It lêzen fan poëzy is lykwols tige persoanlik en dreech te objektivearjen. De advyskommisje koe it net by dy konstatearring litte, mar moast besykje mei in ienriedich advys te kommen. Dat is slagge. Wy ha dêrfiir gearkomsten foar nedich hân en ússels tuskenkoarten noch wat hûswurk opjûn. Wy wiene it der gau oer iens, dat de dichters fan faasjes mei lytse mot, ambachtlikheid toane en kreatyf mei de taal omgien. Yn de rike rispinge dêr’t wy ús oer bûge mochten, hat de koroana-pandemy syn spoaren neilitten:
wol of net jin faksinearje litte tsjin koroana?
ast it dochst, kinst deagean oan it faksin,
dochst it net, dan kinst stjerre oan it firus
Sa begjint Sipke de Schiffart syn fers Foarút yn de bondel In running gag om te gûlen (s.19). Faker is it minder eksplisyt. Yn de jûnsklokkroketblues fan Albertina Soepboer wurdt de dwaald troch lege strjitten. Der wurdt in protte werom sjoen op it eigen libben, der is stilte, langstme, rêst.
Nei in earste rûge skifting ha wy de yn de Provinsjale Feroardering fêstleine kritearia omset yn in eigen beoardielingsramt. Mei dat helpmiddel kamen wy ta in groslist fan acht bondels. It reglemint holp ús by dy seleksje. Dat sitte it bekoaren fan dichters dy’t net mear ûnder ús binne net ta. Sa sil Baukje Wytsma (Wyt Ljocht) noait mear de Gysbert Japicxpriis krije, al hie har oeuvre dat wol fertsjinne. Ek it taboaltsjen fan Harke Bremer en Jarich Hoekstra yn It smelle ûngelok en it neilitten wurk fan Abel Oostra yn Alles is hjir op trochreis komme dêrom net yn ’e beneaming. Dizze tragyske konstatearring relativearret ek. Om in goeie dichter te wêzen, ha jo de priis net nedich.
Abe de Vries krige de Gysbert Japicxpriis al yn 2005 foar syn twadde bondel In waarm wek. Dêrom hearde hy diskear net ta de kânshawwers. Wy konstatearren ek dat sammelbondels en bondels mei fersen dy’t mei in bepaalde opdracht skreaun binne, komselden de kwaliteit en gearhing fertoane dy’t nedich is om foar de priis yn ’e beneaming te kommen. Hoe sit dat mei it ‘spoken word’? fragen wy ús ôf. Gedichten hawwe har altyd lient om foar te dragen, mar ‘spoken word’ is in aparte kategory wurden. Om yn de beneaming te kommen foar de priis, sa fûnen wy, moasten se net allinne rjochtje as se foardroegen wurde, mar ek by it lêzen.
It petear oer de fraach oft meartalige Fryske bondels mei in Nederlânske oersetting yn ’e beneaming komme kinne foar dizze Fryske literatuerpriis, frege mear tiid. It Reglemint Provinsjale Prizen hat it oer Frysktalige wurken. Dat ropt de fraach op oft de Fryske taal as sadanich foarop stean moat, of dat it giet om Fryske literatuer as keunstfoarm. Wy binne it der oer iens dat it net giet om Fryske taalbefordering as doel op himsels. De taal as keunstfoarm stiet by dizze priis foarop; dêr kin mei eksperimintearre wurde, dy mei it oarskinen stimulearje. Meartalige bondels wurde net skreaun út in draachflak foar it Frysk te fergrutsjen, mar tsjûgje fan selsbetrouwen. De wrâld is meartalich en it Frysk lit him dêrtroch net yn ’e ferdigening triuwe, mar draacht dêrtroch by oan it minsklik en yn ûntwikkeling. Wy ferwachtsje dêrom dat it boatsjen mei talen yn de takomst mear sin nimme sil en dat der mear meartalige bondels ferskine.
Erik Betten, Palimpsest
In hiel bysûnder foarbyld fan meartaligens is de debútbondel Palimpsest fan Erik Betten. Dizze bondel helle ús shortlist fan fiif, dêr’t wy no oan ta binne. By Betten is taal mear as it sprutsen wurd, by him giet it ek om gebearetaal. It is in nijsgjirrige bondel oer taal, oer kommunikaasje en oer tiid. Eartiids skreaunen muontsen in tekst op in stik perkamin dat al earder brûkt wie. Wat earder skreaun wie, waard wei skraabe om romte te meitsjen foar wat nijs. Sa sjocht Betten ek nei syn dichtjen. Alles is al ris sein, mar dochs fielde hy de drang om syn ferhaal te dwaan en ek noch as debutant yn it Frysk. De titel krijt ekstra betsjutting as dúdlik wurdt dat Betten in bern is fan dôve âlders. Yn dizze bondel geane wy werom nei de basis fan taal: it systeem fan tekens en lûd, dat betsjutting jout. Palimpsest is in nijsgjirrige bondel mei in heldere komposysje. De fersen binne ferrassend fan toan: de iene kear mear filosofysk, dan wer ‘gewoan’.
Tsead Bruinja, Ynbyld/ingebed
Dizze twatalige dichtbondel dy’t ús shortlist ek helle, makket yndruk troch de kombinaasje fan autobiografyske fersen mei fersen dy’t makke binne nei oanlieding fan in fraachpetear mei twa âlderen. De bondel rekket oan grutte libbenstema’s as ferlies, âlderdom en de pine fan in skieding. It persoanlike wurdt ferteld yn sterke byldspraak. As lêzer giest op syk nei parallellen tusken de dichter en de twa mannen dy’t oan ’e ein fan har libben binne. Wol hy wat fan har leare? Siket er werkenning? It twatalige aspekt fan de bondel beklammet nochris de mearstimmichheid fan de fersen. In bondel dy’t by it op ’e nij lêzen hieltyd wer nije ûntdekkingen bringt.
Elske Kampen, Net fiksearre hûs
Net fiksearre hûs is in prachtige bondel mei fersen en selsmakke kollaaazjes. As lêzer sikest hieltyd de ferbining tusken de wurden en de bylden. Soms liket it in konkreet byld út it fers, in oare kear is it mear in abstraksje fan it fers. De toan en de foarm binne frij konsistint, dochs liket it oer transformaasje te gean. Dat kontrast is nijsgjirrich. Krekt as wol de dichter it feroarjen fan it libben fêstlizze, mar sit se sels fêst yn ’e tiid. Der wurde in soad kleuren beneamd. Sa no en dan wurkje se symboalysk, in oare kear illustrearjend. Al mei al in tige ambachtlike en sintúchlike bondel. Ek ien dy’t freget om mear as ien kear lêzen te wurden.
Albertina Soepboer, Delta
Soepboer is in pionier as it giet om meartaligens. Fryske en Nederlânsktalige fersen wikselje elkoar ôf as twa rivierstreamen. De bondel ropt in soad fragen op. Wat is hjir de delta? De havenstêd Harns dêr’t translanguaging faak net frjemd is? Of it twastreamelân Mesopotamië, dêr’t it spikerskrift ûntstien is? Of is it in metafoar foar it opheapjen fan pine, werotcht it fertsiken ferskillende lagen fan in skriuwer mei in brede blik en each foar it ambachtlike.
Fan de fiif bondels dy’t neffens ús yn ’e beneaming komme foar de Gysbert Japicxpriis binne de twa foarige fan froulju. Tiny Mulder wie de lêste frou oan wa’t de priis takend waard, yn 1986. Wy binne ús derfan bewust, dat dat gjin rjocht docht oan de oanwêzigens en betsjutting fan froulike dichters yn de Fryske literatuer. Mar nei in tal drege petearen fûnen wy alle trije dochs, dat wy net om Ferlosboartsje fan Elmar Kuiper hinne koene.
Elmar Kuiper, Ferlosboartsje
Yn Ferlosboartsje komt de lêzer yn in poëtysk universum dat fier rikt foarby de grinzen fan it konvinsjonele fers. Dizze dichtbondel is in moedige, foarmbewuste en oandwaanlike ferkenning fan poëzij, byld en ynterlike kontemplaasje. Mei elk gedicht rekket de dichter it format fan de poëzij op, befreet it en makket it op ’e nij. Yn it begjin sjogge wy noch eleminten fan tradisjonele poëzij, mar al gau lit de dichter de fêste foarmen los. Graach beneame wy as advyskommisje in pear wichtige skaaimerken fan dizze bysûndere bondel:
1. Ferfaagjen fan grinzen
Yn dizze bondel ferfaagje grinzen op ferskate wizen. Der is neitocht oer de typografy, de wrytmome sykhellen en sels de siden fletse lykas in fototael efkes fan wyt nei swart. Guon fersen lykje earder in tekening fan wurden. De foarmjouwing fan de bondel en de foto’s en skilderijen dy’t der yn opnommen binne, lizze nochris de klam op it fisuele aspekt fan de fersen. Dizze dichter wurket it leafst op de grins fan taal en byld. De dichter Lucebert lei mei it fers ‘haar lichaam heeft haar typografy’ út de bondel De Amsterdamse school de klam op it lichaamlike aspekt fan it fers. Kuiper boartet lykas mei foarm, typografy en wrytmome om syn fersen in fysike oanwêzigens te jaan. Dizze wurden moatte net allinne wurden lêzen. De swarte siden middenyn de bondel roppe fragen op: is dat in justere perioade yn it libben fan de dichter? Is it in kamera dy’t flitst? Of sitte we even yn in doka? De sterke fisuele kontekst fan de fersen soarget foar mear sizzenskracht. By Kuiper kinne de deistige dingen ek keunst wêze. Wat mear tradisjonele fersen wurde ôfwiksele mei deiboekfragminten, notysjes, brieven en passaazjes út in pûntsje. Dizze poëzij wol earlik en autentyk wêze; dat wol sizze: tichtby himsels, tichtby de grûn, tichtby syn famylje. It liket derop dat de bondel, lykas dy fan deaden, poëzij ferlosse wol fan it yntellektualisme. Net de holle, mar it hert moat rekke wurde.
2. Fariaasjes
It belang fan in bepaalde konsistinsje yn in bondel hoecht fariaasje net yn ’e wei te stean. As lêzer wolle jo ek graach ferrast wurde, sadat jo even sykhelje moatte nei in oare lêshâlding, in oar idioom, in oare ynfalshoeke, in oare styl, toan of foarm. Ferlosboartsje foel dêryn op. Yn dizze bondel is troch inienjen fan toan te feroarjen, fan earnstich nei fleurich. It is kaleidoskopysk ferskaat oan foarm en styl dêr’t dizze bondel syn krêft yn fynt; eltse stilistyske ferskowking draacht by oan in ûnderhûdse urginsje, in ynnerlike needsaak om wer hiel te wurden, lykas yn it lêste fers (s. 103) ‘no bin ik wer hiel’, dêr’t dit fragmint út komt:
ik flap in eksoat, doch myn ring ôf
ik ha in stien yn ’e mage, in iepen kiel
klap as in ekster yn krisistiid, no
bin ik wer hiel, krûpt de moarn
as in licht dier
op myn ta
De ekster komt yn de bondel faak werom, in fûgel mei in grutte symboalyske betsjutting. Guon sjogge yn de ekster in boadskipper fan feroaring en transformaasje, dy’t de ferbining symboalisearret tusken de fysike en de spirituele wrâld.
3. Persoanlike syktocht
Neist de rykdom yn foarm en it fisuele eksperiment is Ferlosboartsje boppe-al in yntime ynnerlike reis. Yn fiif skiften nimt de dichter de lêzer mei troch syn libben, fan de berte oant it fers ‘no bin ik wer hiel’. De bondel lêst dêrom as in skôgjend weromsjen op wichtige fazen yn syn libben: de bernetiid, it opgroeien yn in húshâlding mei in tige oanwêzige heit, it ferstjerren fan beide âlden, mei syn broer en sus, in skieding. Yn fersen as ‘ik spjil it wûrd skjin’, ‘ast my wat fertelst’ en ‘swarte stâl’ berikt de dichter in ferstillende yntinsiteit: it binne yntime, kwetsbere portretten fan ferlies fan mem en fan heit, wêryn’t de dichter iepenhertich, sûnder sentimintel te wurden, de pine fan ôfskie en langstme nei ferbining ta stber makket.
4. Djippe relaasjes mei natoer
In belangryk skaaimerk fan Kuipers poëzij is ek de relaasjes mei de natoer. De fersen sykhelje in agrarysk idioom mei prachtige wurden as ‘golleloegje’, ‘hjierstkeal’ en ‘blaugersied’. De natoer ferskynt as in lykwichtige spiler. It sykhellet, sjucht, beweecht mei. It wurdt net romantysk optild, mar besiele trochdat it persoanlik benadere wurdt mei oandacht, iepenheid en krektens. De swarte grûn, it hout fan ’e beamme, de wytfoarn, de ko mei it seare oer; se binne ferbûn mei heit, mem, mei minsken.
Yn Ferlosboartsje is poëzij gjin fersiering fan ’e natoer, mar lit it syn earlike oanwêzigens sjen. De minske is gjin ynferieure God, ek gjin superieure bist, mar gewoan lykas sweltsjes, hazzen, hynders, kij of hoannen. De bondel is sawol in earnstige ynnerlike syktocht as in boartersûn fan taal. En ast dat kinst as dichter, dan bist in hiele bestienien.
It is dêrom mei folle oertsjûging dat wy foar de Gysbert Japicxpriis 2025 keazen ha foar de bondel Ferlosboartsje fan Elmar Kuiper.
De advyskommisje,
Ytjie Hoekstra, Sytse Jansma, Johanneke Liemburg
Ljouwert, 19 juny 2025
Foto bijskrift: De GOUDEN hakjes fan'e deputeard onderwech in'e straten fan Bòlsert naar ut geboartehús fan Gysbert Japiks. Dêr sette Elma Kuiper syn naam op'e balk.
|
| |
|
|
|
|
 |
|
|
|
|
